Техногиганттар қоғамның мінез-құлқын қалай басқарады
Еуропада жеке хат-хабарларды бақылауға жол ашатын Chat Control заң жобасы талқылануда. Бірақ сарапшылар назарын барған сайын кеңірек мәселеге — Кремний алқабындағы ірі компаниялар қалыптастырып жатқан жаһандық цифрлық бақылау жүйесіне аударып отыр. Google, Meta, Amazon және Apple соңғы жылдары заманауи әлемнің инфрақұрылымдық негізіне айналды: олар коммуникацияны, сауданы, ақпаратты және тіпті пайдаланушылардың цифрлық жеке басын бақылайды. Нәтижесінде ұлттық үкіметтерден де қатаң ережелер қоятын жаңа технологиялық шындық қалыптасуда.
Цифрлық деректер XXI ғасырдың басты ресурсына айналды. Бұрын мемлекеттер табиғи ресурстар мен аумақтар үшін күрессе, бүгінде компаниялар адамның интернеттегі мінез-құлқынан құндылық өндіреді. Әрбір басу, телефон қозғалысы, дауыс командасы, сатып алу немесе хат-хабар алып деректер массивінің бір бөлігіне айналады. Google тек іздеу сұраныстарын ғана емес, смартфонның қала ішіндегі қозғалысын да тіркейді. Meta контентке реакцияларды, хат-хабарды, әлеуметтік байланыстар құрылымын және белсенділік параметрлерін жинайды. Amazon сатып алу тарихын, ұсыныстармен әрекеттесуді және Alexa арқылы дауыс сұрауларын талдайды. Бұл деректер жасанды интеллект алгоритмдерін оқытуға, нақты пайдаланушы профильдерін құруға, жарнамалық модельдерді қалыптастыруға және миллиондаған адамның мінез-құлқын болжауға қолданылады.
Осы үздіксіз жинақтау жаңа тәуелділік моделін туғызады: адамдар өздері байқамай құндылық өндіреді, ал корпорациялар цифрлық белсенділіктің барлық кезеңін монетизациялайды. Платформалар пайдаланушылар әрі тұтынушы, әрі шикізат жеткізуші болатын «цифрлық плантацияларға» айналады. Amazon сатушылары тренд жасайды, кейін платформаның өзі сол тауарға бәсекелес өнім шығарады. Instagram жасампаздардың контентін компанияның ашық жарияламайтын алгоритмдеріне қарай не көтереді, не жасырады. Google Android арқылы қандай қолданбалар әдепкі орнатылады — соны шешіп, бас тартуы қиын экожүйе құрады.
Алгоритмдер қоғамдық пікір мен саяси процестерге әсер етеді. Әлеуметтік желілердің ұсыныс жүйелері белгілі тақырыптарды күшейтіп, оқиғалар төңірегіндегі ақпараттық ахуалды қалыптастырады. YouTube аудиторияны белгілі бір контентке бағыттай алады, бұл жаңалықтарды, саясаткерлерді және әлеуметтік бастамаларды қабылдауға әсер етеді. WhatsApp пен Facebook модерация саясаты хабарламалардың таралуын өзгертеді, көрінуін шектейді және қоғамдық талқылаудың динамикасына ықпал етеді. Мұның бәрі қоғамдық бақылаусыз, жеке компаниялар шешетін мәселелер, бірақ олардың салдары миллиондаған адамға әсер етеді.
Цифрлық инфрақұрылымға тәуелділік абсолютті бола бастады. Бизнес Google Search, Google Maps немесе корпоративтік поштасыз жұмыс істей алмайды. Gmail істен шықса, ірі ұйымдар, университеттер мен мемлекеттік мекемелердің жұмысы тоқтайды. Instagram алгоритмдерін өзгерткен сәтте шағын бизнес клиенттерінен айырылады. Apple мен Google қызметтері қолданбалардың қолжетімділігін анықтайды, осылайша бәсекені шектейді. Әр жаңа сервис тәуелділікті арттырады, ал әр ақау жаппай проблемаға айналады.
Цифрлық корпорациялар ұлттық құқықтық жүйелерден тыс жұмыс істейді. АҚШ-та әзірленген модерация ережелері Еуропа, Азия және Таяу Шығыс пайдаланушыларына автоматты түрде қолданылады, мәдени ерекшеліктер мен жергілікті заңдар ескерілмейді. Apple мен Google қолданбалар дүкендері қандай бағдарламалардың бар бола алатынын шешеді. Қолданбаны App Store немесе Google Play-ден алып тастау бизнестің жоғалуына тең, жергілікті соттардың немесе биліктің шешімдеріне қарамастан. Бұл бірегей жағдай қалыптастырады: компаниялар экономика мен ақпаратқа қолжетімділік ережелерін анықтайтын жаһандық реттеушілерге айналды.
Осының бәрі цифрлық биліктің жаңа моделін қалыптастырады. Корпорациялар инфрақұрылымды, деректерді және коммуникацияны басқарады, осылайша шынайылықты қабылдауды да қалыптастырады. Ұлттық мемлекеттер бұрынғы трансұлттық корпорациялармен салыстырмалы ықпалмен бетпе-бет келуде, бірақ әлдеқайда күрделі және технологиялық деңгейде. Ал пайдаланушының рөлі біртіндеп деректер жеткізушісі мен алгоритмдер басқаратын объектіге айналып барады.
Мұндай жүйенің дамуы ашықтық, құқықтарды қорғау және күш тепе-теңдігі туралы сұрақтар туындатады. Қоғамда бақылау тетіктері жоқтың қасы, ал корпорацияларда әрекет ету еркіндігі шексізге жуық. Бұл цифрлық теңсіздік пен жеке технологиялық құрылымдарға тәуелділікті күшейтеді. Деректер ықпал ету құралына айналған кезде, цифрлық ортаны реттеудің маңыздылығы аса жоғары деңгейге жетеді.
Редакция басқа көздерден алынған, жіберілген немесе алынған материалдардың мазмұны мен дұрыстығына жауапты емес. Мұндай материалдарды жариялау тек ақпараттық мақсаттарға арналған және олардың мазмұнын автоматты түрде растауды немесе мақұлдауды білдірмейді.